– Жәнібек мырза, сіз қалыптасқан, қолтаңбасы бар журналистсіз. Қазір бізде салалық журналистика арнайы оқытылмаса да қалыптасып келеді. Соның ішінде өзім қызығатын саяси журналистикада атыңыз танылды. Сіздің түсінігіңіздегі саяси журналистика дегеніміз не?
– Сұраққа бірден жауап бермес бұрын «журналистика дегеніміздің өзі механизм ретінде қандай?» дегенді қарастырып көрейікші. Бұл – ақпараттың жиынтығы мен белгілі бір дәрежеде жүйеленуі және бұқаралық ақпарат құралдарына жариялануы. Солай ғой? Ал егер біз саяси журналистика туралы айтсақ, әңгіме саяси ақпараттар жөнінде өрбиді. Ал оны қалай, қандай көзқараста беру – басқа әңгіме.
Журналистика идеал постулаттар бойынша, либералдардың айтуынша объективті болғанымен, бұл саланың өзі ықпалдың жетегінде кетуге бейім контентті, яғни жаңалықтарды, сараптамаларды, жекелеген тұлғалар туралы мәліметтерді ұсыну қызметі екені жасырын емес. Тіпті сол Батыстың өзінде. Біз де одан алыс емеспіз.
– Біздің елдегі саяси журналистиканың деңгейі қандай деңгейде? Қандай кемшіліктер бар?
– Халықаралық саясат деген түсінік бар. Яғни, бізді қоршап тұрған әлем. Әсілінде сол әлем біздің журналистердің зерттеу объектісі болу шарт. Әсіресе саяси журналистиканың, оның халықаралық бөлімі... Бірақ бізде дәл мұндай журналистика жоқ. Ерлан Қарин сияқты халықаралық саясатқа бейімделген саясаттанушылар бар. Оның сәл ертеректе Қырғызстандағы дағдарыс туралы болжам айтқанын жақсы білеміз. Ал бүгінде Фейсбуктен терроризм туралы жазбаларын оқып отырамыз. Санат Көшкімбаев сияқты мықты шығыстанушы бар, синолог Константин Сыроежкинді де ұмытуға болмайды. Осындай тұлғалар болғанымен бізде халықаралық журналистика жоқ. Меншікті тілшілеріміз оттың ортасында жүрсе деймін ғой. Мысалы сол Мәскеуде, Киевте, Тель-Авивте, Лондонда, Токиода, Нью-Йоркте, Делиде, Бейжіңде, Африкада... Мүмкін мен айтып өткен қалаларда тілшілеріміз бар да шығар. Бірақ көзге көрінбейді. Көрінбегеннен кейін ықпал қайдан болсын?.. Бұл – үлкен кемшілік
– Ақпараттық қауіпсіздік мәселесі жиі айтылады. Оны қорғаудың нақты қандай жолдарын ұсына аласыз?
– Бұл сұрақ әңгіме басында сөз болған тақырыптарға тікелей қатысы бар. Айталық, өзінің әдеткі мәлімдемелерімен Жириновский бір жерде сөз сөйледі делік. Бізге қатысы бар әңгіме айтса да, біз оны ресейлік ақпарат көздерінен, орыстың ақпарат құралдарынан білеміз. Егер бізде халықаралық журналистер желісі – жекеменшік ақпарат құралдары немесе ақпарат агенттіктері болса, онда біз Жириновскийдің мәлімдемелеріне қарапайым орыстар қалай қарайтынын, сөз тиіп жататын Кавказ халқының пікірін біле алатын едік. Олардың Қазақстанға, қазақтарға деген көзқарасын тануға мүмкіндік болар еді. Біз сонда ресейліктердің бәрі Жириновский сияқты ойлай ма, жоқ па? деген сұраққа нақты жауап аламыз. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қарама-қарсы үгіт-насихат керек. Ақпараттық кеңістікте өзіндік ойынымыз болу шарт. Біз провинциалды, кішкентай, әлсіз елміз. Артта қалған десек те болады... Осы ретте саясаттанушы Нұрлан Ерімбетовтің «неге біз әлемді ресейлік немесе басқаның ақпарат құралдары арқылы танимыз?». Неге қазақтың снайпер-журналистері Майданнан репортаж жасап, өзгеге телміріп қарауымызға жол бермей қоймайды? - дегенін қайталағым келіп отыр.
– Газет-журналдар интернет сайттары мен әлеуметтік желілер арасындағы бәсекеде қайсысы алда тұр?
– Әрине, интернет алда тұр. Ғаламтордың қуатына қарап сәуегейлік жасап жүргендер де бар. Олардың пікіріне құлақ ассаңыз, әлеуметтік желілер, интернет сайттар жаңа коммуникативті құрал ретінде кәсіби журналистиканы «өлтіріп», көшеден келе салған блогер король атанады екен. Әсілінде олай емес. Белгілі бір дәрежеде оқырманын қалыптастырып үлгерген блогерлердің дені кәсіби журналистер, яғни жазуға машықтанған азаматтар. Бірақ оларды да қандай да бір күштер манипуляциялауы мүмкін. Яғни, дәстүрлі ақпарат құралдары саясаттың құрбаны болып, блогерлер ғана шындықты жазады деп қорытынды шығаруға болмайды. Блогерлер де ықпалдың жетегінде кетуге бейім...
Дәстүрлі ақпарат құралдары туралы айтар болсақ, баспасөздің таралымы тарылады. Ол сөзсіз. Өзінің оқырмандарын жоғалтып алмас үшін кез келген ақпарат құралы интернетте де өзіндік қолтаңба қалдыруға тырысу керек. Бұл – жоғалып кетпеудің жалғыз жолы.
– Ақпарат таратушыға жауапкершілік күшейтіліп жатыр. Мен бұл бастаманы қолдаймын. Кейбір әріптестеріміз сөз бостандығын шектеу деп жатыр. Сіздің ойыңыз қандай?
– Мен бұны әлемдік тенденция деп есептеймін. Толықтай сөз бостандығы деген еш жерде жоқ шығар. Әр елдің өзіндік регламентациясы және басқа да шектеулері бар. Былтыр мен Венада жаһандық желілердің дамуы тақырыбында өткен халықаралық салмақты бір форумға бардым. Бір сөзбен айтқанда интернеттің саяси ықпалы жөнінде болды. Менің миым жеткен жерге дейін түсінгенім, алдыңғы қатар мемлекеттерінің билігі АҚШ, Қытай, тағы басқа елдердің басшылығы интернеттің жылдам дамып, қарқын алғанын жақтыра бермейді. Оларда бүгінгі таңдағы ақпараттық мүмкіндіктерге қатысты қобалжу бар. Барлық елде интернетті бақылауға мүдделілік жоқ емес. Бұл менің сол халықаралық жиынға барып, көз жеткізген жаңалығым. Қазір Түркия билігі интернетке қалай қылбұрау салғысы келіп отырғанын көріп, естіп жатырмыз. Өзімізге баға беріп көрсек, Біріншіден, біз айталық, Еуропа баспасөз жеткен жетістікке жете алмадық. Барлық жағынан алып қарасаңыз да деңгейіміз төмен.
Екіншіден, бізде мүмкіндік болды. Нақтырақ айтқанда 90-жылдар мен осы ғасырдың басында. Бірақ біз уыстан шығарып алдық. Оппозициялық ақпарат құралдарына қысым көрсетілгенді айтпағанда қазір биліктің өзіне тиесілі ресурстар жабылып, газет-журналдардың таралымы азайып кетті. Тіпті тұтас телеарналар жабылып жатыр. Тікелей экономикалық тетік – журналистерге жұмыс орындары азайып кетті. Кәсіби журналистердің кіріс көзі азайып, жұмыс орындары қысқарып жатқанда сөз бостандығын шектеу туралы әңгіме айтудың өзі артықтау сияқты.
– Украина мен Ресей арасындағы шиеленістен кейін біз қандай сабақ алғанымыз жөн?
– Әлемде, Украинада не болып, не қойып жатқанынан хабардар біздің мемлекетте сарапшылар, элита (зиялық қауым, қаржылық элита, байлар) ортасынан кімді айтар едіңіз? Сондай ортада жүретін адамдар бар ма? Мен ондайларды көріп тұрған жоқпын. Иә, осы тақырыпта пікір айтып жүргендер көп. Бірақ олар майдан шындығын айтушылар мен антимайдан тұрғыда сөйлейтіндер болып екіге бөлінеді. Ал мұндай жерде қандай құнды пікір болуы мүмкін? Мені өзіне бас игізетін немесе көңілімді қалдыратын бірде бір пікір жоқ. Шынымды айтсам, қандай сабақ алу керек екенімізді мен де білмейді екенмін. Мұның себебі сол баяғы халықаралық журналистиканың болмауынан. Иә, біз мықты мемлекет емеспіз. Бірақ, Украинамен салыстырғанда мығым, қу, әрі жұмсақтау көрінеміз.
Әлемдік тәртіп КСРО-мен бірге құлаған. Қазір бейне бір зілзала күтіп отырғандай тектоникалық қозғалыстардан сақтануымыз керек. Себебі қазір посткеңестік елдердің өзінде тыныштық жоқ. Әлем бір қозғалыста. Қазақстан да әлемнің бір бөлшегі ретінде басқалар сияқты әркез қауіптің алдында тұрады. Біз айтып отырған қозғалыс сілкініске айналып кетуі де кәдік.
– Тектоникалық сілкіністердің алдын алу, қоғамды тәрбиелеу көп жағдайда зиялы қауымға артылатын міндет. Бұл менің жеке ойым, бәлкім олай емес те болуы мүмкін. Сіз интеллегенцияны жақтырмайсыз. Неге?
– Иә, жақтырмаймын! Қоғамдық процестерге берген бағамның ішінде ұлттық интеллигенцияға қатыстысынан ешқашан қателеспеген шығармын. Сынап келе жатқаныма 12 жылдай өтсе де бұл пікірімнен бас тартпаймын. Кеңестік кезеңде басқа рухта тәрбиелендік. Бірақ, қазақ жазушыларын іштей құрмет тұттым. Әрине шала-қазақ ретінде Олжас Сүлейменовпен «ауырдым». Мұқағали, Мұхтар Шахановтар туралы көп еститінмін. Шона Смаханұлы нағыз патриот болған. Классиктер Ғ. Мүсірепов, Ілияс Есенберлиндерді орысша оқыдым. Бала күнімде осылармен сусындағанымнан мен өсе келе қазақ қоғамын түсіндім. Олар бүкіл дарынын кеңестік идеологияға салды. Егемендік алдық қой. Қайда біздің тәуелсіз таланттар? Бұл – бір.
Екінші. Көптеген жазушыларымыз тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қоғамдық-саяси тақырыптарда белсенді түрде жазып, саясатқа ентеледі. Жақсы мақалалар жазылған шығар, бірақ, зиялы қауымнан даму байқамадым. Керісінше, егемендік көзімізді ашқаннан кейін түсінгенім – біздің зиялы қауым тым әлсіз екен. Интеллектуалдар саусақпен санарлық... Бұл мен үшін күтпеген әрі жағымсыз жаңалық болды. Мен өзімді біреуден қатты алданған күйде сезінемін. Ең масқарасы Кеңестер Одағын жек көргендері сонша әрең шыдап жүрген-мыс... Кейбіреуі тіпті тәуелсіздік жолында күрескен болып шықты... Қазақтар өзінің дамуындағы серпілісті патшалық кезде емес, кеңестік кезеңде жасағанын мойындауымыз керек.
Кеңестік кезең жақсы болды ма, жоқ па дегенге келсек, біріншіден, соңында әйтеуір бірдеңе қалды. Айталық, ауылшаруашылығы. Екіншіден, КСРО-дан қалған әлеует тәуелсіз Қазақстанның дамуының алғашқы жылдарына септігін тигізді. Өтпелі кезеңнен сәтті өткен сияқтымыз. Бірақ сол зиялы қауым өкілдері құрыды. Елдік идеологияны қалыптастыруға тиіс зиялы қауым мемлекетке рухани тірек бола алмады. Идеология деймін-ау, мемлекеттік тілде қарапайым оқулықтарды сапалы етіп жасап бере алмады ғой... Әлде өтірік пе? Зиялы қауымның осалдығы идеологияны ақсатты, ал ол өз кезегінде барлық саланы тұралатып тастады.
Жаратушы араласты ма білмеймін, әйтеуір қазақтың маңдайына егемендік бұйырыпты. Жеке ел болғаннан кейін халықты аузына қаратып, соңынан ерте алатын, бүгінгі зиялы қауымның ойсырап тұрған орнын толтыратын жастар шығады дегенге сенгім келеді. Прагматик, пассионарлы жастар біздің қой бағу үшін ғана жаралмаған ұлт екенімізді көрсетуі тиіс.
– Әңгімеңіздің ауанынан сізде кеңестер одағына деген ностальгия барын сезіп отырмын. Әлде қателестім бе?
– Одақ құлағанда мен 30 жаста едім. Яғни, жарты өмірімді сол елде өткіздім. КСРО-ның «өлімін» мен де басқалар сияқты энтузиазммен қабылдадым. Зауыттарды, Ғылым Академиясын, ауылшаруашылығын Мәскеу мен Компартиясыз ойнап жүріп басқаратындай көрінді... Бірақ сол зауыттар, мықты ауылшаруашылығы, ғылым қайда?
Менің ең алғашқы саяси мақалам «Наш современник» журналының авторы Галина Ильинична Литвинованың полемикасына арналды. Заңгер ретінде ол сол кезеңде өзінің азаматтық ұстанымымен ерекшеленді. Оның айтуынша, өзге ұлттар орыстың бар майын дейміз бе, шырынын дейміз бе сорып, орысты әлсіретіпті. Біз масыл болған екенбіз. Ұлттың денсаулығы нашарлап, Кеңес Армиясындағы әрбір алтыншы сарбаз өзбек тектес екен...
Ал мен оның айтқандары шындыққа жанаспайтынын жаздым. Барлық республика байлығымызды талан-таражға салып келген сол Мәскеусіз де күнін көре алатынын қағазға түсірдім. Ол кісі 1992 жылы қайтыс болды. Мен мақаламды 1989 жылы жазған едім, бірақ әбден «иістеніп» барып, КСРО құлағаннан кейін «Арай-Заря» журналына «күзеліп» әрең шықты... Қазір жастықпен шарықтап кеткен сол кездегі көңілден төмен қарай түсіп, бүгінгі көзқараспен қарасам, Галина Литвинованың кейбір сөзінің жаны бар сияқты. Керісінше, мен дұрыс жаздым ба? Әзірге бұл риторикалық сұрақ...
Ойлана келе, былай дегім келеді. 80 жылдары қазақтардың барлық салада жаңадан тынысы ашылды. Кеңестік кезеңнің алғашқы жылдарында небір зұлматты бастан кешсек те, шығын арқылы үлкен белеске көтерілгендей болғанбыз. Егер брежневтік социализммен тағы екі бесжылдықты бастан өткергенде, біз қазір әбден шыныққан құрыштай ұлтқа айналар ма едік. Ал қазір тәуелсіздік алғанымызға екі мүшел өтті, ұлттық компанияларымызға қараңызшы, шетелдік мамандар отыр. Осы аралықта біз өз шаруашылығымызды өзіміз басқаратын мамандар даярлай алмағанымыз ба сонда?
Бұл сұраққа жауап беру қиын. Менде ностальгия жоқ, прагматизм бар. Қайталап айтайын, патшалық тұсында біз ешкім емес едік. Кеңестік кезеңде жантүршігерлік ауыр кезеңдерді бастан өткерсек те, серпіліс жасай алдық. Ұпайдан ұтылсақ та, жеке республикамызды құра алдық. Татар, солтүстік Кавказ халықтары қол жеткізбеген тәуелсіздікті жарияладық. Біздің мемлекет әлі жас. Қателіктер көп жасадық. Бәрін енді үйреніп жатырмыз. Жаңа ұрпақ өсіп келеді. Айтпады демеңіз, ауылшаруашылығына қайта мойын бұрамыз. Совхоз, колхоздар мен кооперативтерге қайтып келеміз. Латифундистер иемденіп алған жерлер мемлекетке қайтарылады...
– Сізді біреулер патриот дейді, енді біреулер шала қазақ дейді. Сіз өзіңізді кім деп санайсыз?
– Сонда шала қазақ патриот бола алмай ма? Қызық екен...
– Кез келген ұлтты ұйыстыратын тіл факторы. Мемлекеттің тілін білмей, елді сүю мүмкін емес сияқты көрінеді. Әрине, түсінігіміз әртүрлі ғой...
– Ақиқатын айтар болсам, менің патриотизмім жылдар өте келе «жойылып» бара жатқан сияқты. Біреулер олай болмауы мүмкін деп ойлайтын шығар мүмкін шынымен мен ешқашан патриот бола алмаған шығармын? Өзім туралы түрлі пікірлерді оқыдым. Оларды оқып, көбі мені патриот публицист деп таниды. Иә, мен орыс-славян ұйымдарының жетекшілері Бунаков, Мирогловтармен сөз жарыстырдым, пікірталасқа түстім. Либерал Дувановтың досы Андрей Свиридов деген «баспасөз зерттеушісі» бар. Сол өзінің Қазақстандағы БАҚ дамуының алғашқы кезеңі атты кітабында мені әсіреұлтшыл ретінде көрсетті. Оның да қателесуі мүмкін бе?
Менің патриотзмім біреуге керек деп ойламаймын. Мүмкін шенеунік болғанда басқаша ойлар ма едім білмеймін, әйтеуір қазіргі жағдайым нигилизмге жақын...
Шала қазақтық туралы айтар болсам, бұл термин болуы керек. Астана қаласында осыдан 3 немесе 4 жылдай бұрын Талғат Ешенұлы «қазақтілді, орыстілді журналистика деген әңгімені доғару керек Бәріміз қазақпыз, сәйкесінше қазақ журналистеріміз» деп ағынан жарылған еді. Өте керемет тезис. Бірақ менің көңілімді түсірген бір нәрсе бар. Ол – менің миымнан шықпайтын бір мақала. «Ана тілі» ме, әлде «Қазақ әдебиеті» ме бір газет Мекемтас Мырзахметовтің ада қазақ, шала қазақ туралы мақаласын жариялады. Мақаланың мазмұны мен пафосы «шала қазақтар іштен шыққан жау» дегенге саяды. Осы екпінмен әлі де жазып жүргендер бар. Әлеуметтік желілерде де шабуыл жасалады. Бірақ менің ойымнан Мекемтас ағаның жазғаны шықпайды. Себебі ол кісі – үлкен патриот адам. Оның қасында мен құрт-құмырсқамын. Нағыз қазақ болсын, шала қазақ болсын бәріміз бір қазақпыз. Қырсықтық кез келген қазақта бар. Нағыз-шала боп бөлінгенде осы қырсықтыққа салынамыз. Ал сіз айтыңызшы, мен сізге жаумын ба? Шалақазақтықтың көкесін көрсетейін бәріңізге J
– Әңгімеңізге рақмет!