ПИҒЫЛ
Қазақ қоғамдық санасындағы адамның ниеті, пейілі, ішкі пікірі дегенге саятын моральдық-психологиялық категория. Халықтық түсінікте адамның пиғылы оның басқаларға, ортақ іске, жекелеген амал-әрекетке, т.б. деген қатынасын анықтайтын, дәлірек айтқанда осы қатынастың оң не теріс сипаттарын көрсететін ерекше көңіл қалауы, діті. Пиғыл ұғымы қазақтардың этномәдени санасында ислам дінінің құндылықтарымен берік байланыста қалыптасты. Діни түсінікте пиғыл пенденің ішкі райы, ынтасы, бір әрекетке немесе соны жасауға, т.б., әдетте Алланы тануға, оған құлшылық-ғибадат етуге, сауапты амал жасауға, ислам қағидаттарына, шариғатқа сәйкес әдеп сақтауға деген ынтасы. Пиғыл осы бейтарап мағынадан басқа оң және теріс сипаттарға да ие. Бір іске деген әр пенденің пиғылы әртүрлі болады. Бірінің көңілі сол істі қалап, оған оң баға беріп тұрса, екнішісінің ынтасы жоқ, істі бағалауы теріс болуы мүмкін, үшіншісі қасақана оң баға берген болып, ол істің жүзеге аспауын көздеуі мүмкін. Осыған қатысты «...Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса дүние ойран болар еді. Фиғыл (пиғыл) —пəнденің қазығы — осы жақсы хакимдер əр нəрсе дүниеде солардың истихражы бірлəн рауаж табады....Жә, ол (Алланың) сегіз сипатына сипатымызды һәм ол аттары бірлән ағламланған фиғыл құдаға фиғлымызды ертпек неменен табылады, қалайша табылады, оны білмек керек. Ол - Алла тағаланың заты, ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, жоғарғы жазылмыш сипаттар бірлән тағрифлап танымаққа керек. Өз пиғылдарыңды соған өз халінше ұқсатуды шарт қыл» деген Абайдың отыз сегізінші қара сөзінің үзіндісінде пиғыл адамның бір іске, құбылысты тануға т.б. деген бекіген ұстанымы, беталысының дені деген бейтарап және оң мәнінде көрініп тұр. Сондай-ақ пиғыл сөзі теріс мәнді сөздермен де жиі тіркеседі. Абайдың осы қара сөзінде бұған қатысты:«...Бұл заманның моллалары хаким атына дұшпан болады. Бұлары білімсіздік, бəлки бұзық фиғыл, «əлинсан ғəддү лəма жəһилгə»] хисап. Олардың шəкірттерінің көбі біраз ғараб-парсыдан тіл үйренсе, бірлі-жарым болымсыз сөз бахас үйренсе, соған мəз болып, өзіне өзгешелік беремін деп əуре болып, жұртқа пайдасы тимек түгіл, түрлі-түрлі зарарлар хасил қылады...Рас сөзге ор қазып, тор жасамақ не деген инсап, құры өзімшілдік һəм һəрбір өзімшілдік — əрбір адамды бұзатын фиғыл» - деп көрсетілсе, Жүсіп Баласағұни еңбектерінен «Көкезу – жаман пиғыл, нәмәрт кісі, адамның қадірлісі – жомарт кісі» деген нақыл сөзі халық арасында кең таралған.
Қазақи ортада қалыптасқан тұрмыстық исламның түсінігінде пиғыл біржақты бағыттағы, яғни тек қана оның иесінің қатынасын ғана білдіретін құбылыс емес, екі жақты бағыттағы, яғни оның иесінің қатынасына қарай қайтарылатын жауаптан қоса тұратын күрделі ахлақтық құбылыс саналады. Осымен байланысты қазақта пиғылы жаманды құдай табады, тоны жаманды ит қабады; пиғылынан тапты, Құдай пиғылына қарай береді деген сияқты мақалдар мен тұрақты тіркестер қалыптасқан. Адамның пиғылы оң болса, оның ісі де оңға басады, мәртебесі де артады, ары таза болады, ал пиғылы теріс болса, ісі кері кетеді, ел алдындағы абыройынан айырылады, соған қарай жазасын алады деп түсінген. Бұл таным рухани дүниенің саламаттығы мен тұрақтылығына қатысты метафизикалық заңдылықтарды терең түсінуден туындайды. Материалдық дүниенің экологиясы үшін ондағы элементтер арасындағы өзара баланстың сақталуы қаншалықты маңызды болса, рухани дүниенің де саламаттылығы үшін адамдардың ішкі дүниесінің тазалығы да соншалықты маңызды екенін түсінгеннің дәлелі. Дүниеде еш нәрсе жауапсыз қалмайтыны туралы философиялық қағидат халық даналығында пиғылдың мысалымен де түсіндіріліп отырған. Сондықтан халықтық ахлақта жақсы пиғыл жақсы сөзден басталады, жақсы сөз жарым ырыс деп, оң пиғылға қолдау көрсетілсе, теріс, жат, арам пиғылға өтпес пышақ қол кесер, арам пиғыл жол кесер; пиғылы терiс хан iс етсе, ол «жиған малыңды тәрiк етер»; арам пиғыл Алланың сүймес құлы деп теріс баға беріліп, жат, арам пиғыл айыпталып отырған. Бұл жерде бір ескере кететін жайт: халықтық ахлақта ол тек моральдық норма ретінде көрсетіліп, дұрыс/терістігі бала жастан түсіндіріліп, қоғамдық пікір арқылы дұрысы құпталып, терісі айыпталып отырған, алайда теріс пиғыл танытқан адамға нақты жаза қолданылмаған, ол үшін жазалаудың тетіктері де болмаған, себебі халықтық діни түсінікте оның жазасы пендесіне Алладан болатын, рухани жаза, адамның ішкі күйзелісі түрінде көрінетін тән жазасынан әлде қайда ауыр жан мен ар жазасы саналған, сондықтан қазақта малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деп арды бәрінен биік қоған. Ол қаншалықты биік құнды болса, оның жазасы да соншалықты ауыр болмағы хақ.
Пиғыл кейде ашық білдірілсе, кейде жасырын да болады. Жасырын пиғылға құптарлық танытпаған. Жақсы болса несіне жасырар еді деп, ондай пиғылдың дұрыс-бұрыстығына күмәнмен қараған. Бір істі бағалауда оның не үшін істелгеніне, яғни істеушінің пиғылына баға берген. Сырт қарағанда жақсы іс болғанымен, жат пиғылмен жасалған істің соңы, көздегені жақсылық емес деп, оны теріске шығарған. Сондықтан қандай істе де пиғыл қымбат саналған. Бұл жөнінде Абайдың «Адамның адамдығы істі қалай аяқтағанынан емес, қалай бастағынынан» білінеді деген сөзі ел ішінде нақыл сөзге айналып кеткен.
Әдеб: Жүсіп Баласағұни. Қутадғу Билиг транскрипциясы // құраст: Қыраубаева А. Алматы:Ана тілі, 1991ж. 92-112бб; Абай. Қара сөз. Поэмалар. Алматы: Ел, 1993ж; ҚР МОМ – материалдарынан; ОМЭЭ – материалдарынан.
МЕДЕТ
Көңіл-күйге арқау боларлық сөз немесе мақсатқа құрылған істің басқалар жағынан демеу, қолдау тауып, жәрдемге ие болуы. Медет сөзі қолдау, көңіл-күйге арқау, сүйеу боларлық күш, қуат, көңіл алданышы, демеу деген мағынада жұмсалады. Араб тілінен аударғанда тікелей мағынасы «кеңейген», «ұзарған», «созылған» дегенді білдіреді.
Он үш жасар Абай «Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Қожа Хафиз - бу һәммаси, Медет бер, я шагири фәрияд» Шығыстың ғұлама ойшыл ақындарынан өз шығармашылығына демеу сұрайды. Мұндағы медет ұғымы қолдау, демеу деген мағынаға толық саяды. Қазақта Медет деген кісі есімі де осы мазмұнмен байланысты, яғни баланы бұлай атағанда ата-анасына қолдау, көңіл алданышы, жұбанышы болсын деп ырымдаған. Медет ұғымының таза діни мазмұны да белгілі. Мәселен, Алладан медет тілеу, Алланы медет тұту деген тұрақты сөз қоланыстар мұсылман адамның Жаратушыға деген күнделікті құлшылығының, ғибадатының ажырамас мәнін, яғни үнемі өз ісінде, әрекетінде, ниетінде Құдіретті күш иесінен мақұлдау, қолдау сұрауды білдіреді. Осымен байланысты халық арасында қалыптасқан көптеген аңыз-әңігмелер бар. Мәселен, бір танымал аңызда: баяғыда бір аулдын алтындай үлдарын құлға айналдырып, күндей көркем, айдай сұлу қыздарын күң қылып, жан-жағын жайпаған шайтанды жеңетін ұл туыпты. Ол шайтанмен шайқасқа аттанарда Алладан медет сұрап, «Иншалла» деп, ауыл ақсақалдарының батасын алып кетсе көрінеді. Сөйтіп, ісі оңға басып шайтанды жеңіп, оған әуелі салық төлеттірген екен. Күнінде жиырма ділдәдан салық төлеп жүрген шайтан бір күні, уәделі төлемін әкелмей қояды екен. Бұған қатты ашуланған жігіт, шайтанмен тағы соғыспақ болып барғанда жеңіліп қалады. Енді ол жауының айтқанын орындап, ауылын алысқа алып көшуге мәжбүр болады. Сонда жігіт өзінің жеңілгеніне сенбей, бұның себебі не деп сұрағанда, шайтан: сен алғаш менімен күш сынасқанда Алладан медет сұрап, Алланың ризашылы деп ниет қылдың, соңғысында өз пайдаң үшін аттандың, себебі осы, деген екен. Міне, медет деген сөздің діни мазмұнына ғидаттың бір түрі, яғни сыйыну да кіріп кетеді.
Әдетте әсіре исламшыл көзқарастағылар қазақтың әулие-әнбиелердің, рухы биік ата-бабаларының мазарын зиярат етіп, Олардың рухтарынан медет тілеуін Аллаға серік қосу деп бағалап жатады. Алайда, ислам шариғаты, Құран мазмұны мен пайғамбар хадистерінде бұндайды харам еткен дәлелді фактілер жоқ.
Бұған қоса ислам ғұламалары әулиеден медет тілеу мәселесінде уасила – араға салу, истиғанат – медет тілеу түсініктерін талқылаған. Бұл екі мәселе де тұжырымдалып, оң шешім тапқан. Сондықтан қазақтың исламға дейінгі сана-түсінігіндегі, сакралды мәдениетінде ерекше канондардың бірі - аруақты құрметтеудің нышаны ретінде қалыптасқан өлілерден медет сұрау ғұрыпы ислам келгеннен кейін модернизацияланып, жаңа мазмұн алады. Бұл бойынша рухы биік, иманы күшті, еліне, жамағатына еңбегі сіңген, Алланың сүйікті құлдары бола білген, тақуа адамдардың рухы, өлгеннен кейін де жер бетіндегі басқа пенделердің Аллаға деген ғибадат тілектерін, дұғаларын періштелерге жеткізуші медиатор, басқаша айтқанда медет болу қызметін атқарады. Осындай діни түсінікпен байланысты қазақтарда әулие-әнбиелердің мазарын, кесенелереін аралап, Аллаға ғибадат етіп, олардың рухына Құран бағыштау әдеті қалыптасқан.
Қазақтан шыққан дін ғұламасы Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Медет» деген өлеңінде бірінші Алла Тағаладан медет сұрайды, одан кейін Адам ата мен Хауа анадан, жер бетінде түсірілген ұлық пайғамбарлардан, соңында Мұхаммед пайғамбардан, одан кейін төрт халиф Әбубәкір, Омар, Оспан, Әлиден, одан соң Әлидің ұлдары Хасан (Қасейін) мен Үсеннен (Құсейіннен) медет сұрайды. Бұдан кейін:
Дін жолын Ол түзеткен,
Хақ зікірін берік тұтқан,
Халайыққа жол көрсеткен,
Ғаусул ағзам сенен медет, – деп, қазақтардың ұстанатын ислами мәзхабының негізін қалаушы Имам Ағзам Әбу Ханифадан сұрайды. Соңында:
Кәміл дүр сенің пірлерің,
Барша білер сырларын,
Түркістан дүр жерлерің,
Әзірет Сұлтан сенен медет, – деп Алла тағаладан сұрап бастаған медетін Қожа Ахмет Ясауимен аяқтайды.
«Әулиеге екі дүние бір қадам», «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», «Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат», «Өлі разы болмай, тірі байымас» мақалдар әулие-әнбиелердің қадір-қасиетін, беделін, дәрежесін құрмет тұтудың, оларға зиярат ету амалын құптауды білдіреді. Дұға жасап, ғибрат алу мақсатында әулие аралап, сапарға шыққан мұсылмандарды – зияратшы, ал зиярат етілетін әулиенің қабірін – мазар деп атайды. Дұға-тілектің Алла алдында қабыл болуы, аруақтың разы болуы – зиярат әдеп-тәртібінің дұрыс орындалуымен байланысты. Мұнда ең басты шарт ниет тазалығы – Алла ризалығы үшін әулие мазарын зиярат ету, өз дұғаларында барлық нәрсені Алладан сұрау, бұл тілегінің Аллаға барар жолында киелі аурақтан қолдау тілеу.
Қазақта сонымен бірге "Түркістанда түмен баб, Сіздерден медет тілеймін, Сайрамдағы сансыз баб, Отырардағы отыз баб, Ең үлкені Арыстан баб, Сіздерден медет тілеймін" немесе «Бабтардың бабы Арыстан баптан медет тілеймін» деген әулиеден демеу сұрау сөздері бар. Бұндағы Арыстан бап – Түркістандағы орталығы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі болып табылатын ерекше діни-тарихи мазмұнды сәулет ескертіші, қорық-мұражайында мазары жатқан сахаба ұрпағы, дін ғұламасы, Ясауидің ұстазы. Оның атындағы «Бап» сөзі қақпа дегенді білдіреді. Яғни, иман қақапасы, пенденің иманы күшейген сайын, оның иманынынң қақпасы көкке қарай ашыла бермек. Иманы ең күшті Алланың сүйікті құлының қақпасы да көктің биігінде болмақ. Демек, оның рухы періштеге басқа пенденің тілегенін жеткізуге жақын тұрады. Қожа Ахмет Ясауидің "Диуани хикметінде" тоқсаныншы хикмет Арыстанбаб өсиеттеріне арналған, бұнда Арыстанбаб адамдарды инсаниат жолына шақырып, алдына
"иншалла, естірткендерді,
хақтан тілеп алармыз.
Шайтан жолынан алып,
хақ жолына салармын,
медет берсе, Мұстафа
күнәларын жуармын" деп мақсат қойғаны айтылады. Демек медет тек, иманы күшті, яғни рухы биік тұлғаның аруағынан сұралады.
Әдеб.:Құран Кәрім. Х.Алтай аудармасы. Медине: Құран Шәриф баспасы, 1991; Абай Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы, Ғылым, 1977; Мәшһур Жүсіп. Шығармалары. 2-том. Павлодар: ЭКО ҒӨФ, 2003; Қожа Ахмед Иасауи. Диуани хикмет (ақыл кітабы). Аударғандар: Жармұхамедұлы М. Дәуітұлы С. Шафиғи, Алматы: Мұраттас орталығы, 1993; Н.Мыңжани.Ислам дінінің қазақ халқына таралуы // Шыңжаң қоғамдық ғылым журналы. 1990. № 1, 1990, 35-б; Ибадуллаев С. Ақида (мұсылмандық таным тұғырнамасы). Алматы: Ғибарат, 2009; Шайх Сағиди. Гұлістан. Аударған: Тұтқабекұлы Ж. Іле хатлық баспасы, 2008; Ондасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік І Т., А.,1984; ІІ Т., А., 1989; Zajaczkowskı A. Le traite arabe Mukaddima D’Abou-l-Lait As-Samarkandi. – Warszawa, 1962, 108 б; Насирудин Бурhанудин Рабғузи. Пайғамбарлар қиссасы. Алматы: Таймас, 2008; пайғамбарлар қиссасы. Құраст.: А. Қыдыров, Ж. Жақыпов, Қыдыралыұлы Қ. Алматы: Кәусар-саяхат, 2010.
ЖАЙНАМАЗ
Намаз оқитын кезде арнайы жерге жаятын, сүйір ұшын Мекке (құбылаға) жаққа қаратып төсейтін кілемше, таза мата сияқты жайылғы, бас жағы күмбезделе бейнеленген көлемі екі тізерлеп, мұрыны мен маңдайын тигізіп “сәждаға отыратын” жердің көлеміне қарай шақталған намаз кілемшесі, яғни, қазақтың дәстүрлі діни заттық мәдениетінің реалийі.
Жайнамаз парсыша жайнамаз делінсе, араб тілінде жайнамазды масджит дейді. Ал түрік тілінде жайнамазды намаздық деп атайды. Әдетте жайнамазды әркім өзімен бірге алып жүреді де, намаз оқып болған соң бүктеп алып кетуі керек. Ислам дінінде намаз оқығанда жайнамазды пайдалану міндетті емес, орнына жапырақтарды, мал терісін, жеке киімдерді т.б. пайдалануға рұқсат етілген.
Жайнамаздың тарихына үңілсек, мынадай фактілер анықталады: исламнан басқа дәстүрлі діндерде Құдайға құлшылық қылу арнайы орындарда шіркеуде, синагогада, т.б. жүзеге асырылатын болған. Ал ислам дінінде Алла тағалаға құлышылқ етуде арнайы діни орынға бару міндетті емес. Құлшылық (намаз) уақыты қай жерде келсе, белгілі бір тазалық шарттарын сақтап, мұсылман адам сол жерде намаз оқуға рұқсат етілген. Сондықтан мұсылмандар үшін сыртқы ортаның жағдайына қарамастан, құлшылық ететін жеке орын қызметін атқара алуымен байланысты жайнамазға ерекше діни маңыз бере бастаған. Жалпы, оны пайдалану тәжірибесі едәуір кейін басталды. Құранда да, хадистің ережелік жинақтарында да жайнамаз атауы жоқ. Ерте мұсылмандық кезеңде де жайнамазды қолдану туралы тиянақты мағұлматтар жоқ. Сірә, осыған қарағанда, жайнамаздың кең қодланысқа түсуі мұсылмандар үмметінің көбейіп, ислам дінінің орнығып, кең таралған шағымен тұспа-тұс келуі мүмкін.
Кез келген ласталмаған таза жерге жайнамаз төселгеннен кейін әрбір мұсылман өзін сыртқы әлемнен оңашалап алады деп есептеген. Жайнамазға қатысты кейінірек пайда болған осындай түсініктер мен телінген жаңа мағыналарға байланысты оның атауының төңірегіндегі көптеген мистикалық танымға байланысты түсініктемелер туындады дейді кейбір дінтанушылар.
Бүгінде жайнамаз тігу мұсылман елдеріндегі қолөнерінің дәстүрлі бағыттарының біріне айналып отыр. Қазіргі жайнамаздардың түрлері, деректерге қарасақ, бұрынғы қазақ қолданысындағыларға ұқсамайды. Қазіргі жайнамаздарда Кағбаға қарататын жағында сүйірленіп келген күмбез іспетті суреттері міндетті түрде болады. Ал төменде келтірілген деректерде қазақтардың жайнамаздардында бұл шарт міндетті болмаған сияқты.
ҚР МОМ қорындағы (КП 20161) Ж.-дың ұз. 108 см, ені 60 см. Ортасы ала жібектен, көмкермесі қара түсті барқыттан салынған. Жиегі сарғыш матамен, төменгі жағы қызыл түсті сәтенмен жиектелген. Қара түсті барқыт көмкермесіне бізкестемен күн бейнесі бейнеленіп, шеңбер іші қарға тұяқ өрнегімен толтырылған. Төменгі жағындағы қызыл түсті сәтенге көгеріс өрнегі кестеленген.
ҚР МОМ қорында сақтаулы (КП 17403) Батыс Қазақстан облысынан түскен, талдырма киізден жасалған Ж.-дың көлемі 123х90 см, орта тұсына түрлі-түсті жіптермен көгеріс өрнегі қолкесте тәсілімен кестеленген, шеті айнала шынжара өрнегімен шашақталған.
Қазіргі кезде исламға қайта бет бұрғандар саны артып отыр, Қазақстанда олардың негізгі бөлігін жастар құрағанын статистикалық мәліметтерден көруге болады. Осымен байланысты қазіргі қазақ діндар жастары арасында жайнамаздың олардың өмір салтымен байланысты түр-түрі қолдыналады. Әсіресе жұқа матадан тігіліп, бірнеше бүктегенде кішкене кітапша көлеміндей болып қалатын, арнайы сыртқы қабы бар қол жайнамаздаркең таралған. Бұлардың кең таралуына намаз оқитын уақытта қазіргі өмір ағымына қарай әртүрлі жерде болып қалуымен байланысты намазханалардың жақын болмай қалуы, сондықтан кез келген жерде: жол үстінде, далада, кеңсе ішінде, таза жер іздемей, жайнамазын пайдаланып намазын өтеу мүмкіндігін табу себеп болып отыр.
Қазіргі қоғамдық санада жайнамаз тек қана заттық мәдениет атауы емес, рухани концепт-көрініс ретінде де орын алған. Оның концептісін намазхан адам, намаздың таза жерде оқылуы парыз-шарты, намаздың уақытылы оқылуы парыз-шарты, иманды адам, уақытын діни канонмен белгілейтін адам, мешітке асыққан адам, діндарлық, ислам дініндегі адам деген сияқты бірнеше ұғымдар құрайды. Ал осы концепті кейінгі кезде діндар жас адам деген образбен де толыққан, себебі жайнамаз дегенде, жұма күні көшеде қолдарына жайнамаздарын алып мешітке асыққан әсіресе жастардың бейнесін елестететін болды. Бір қызығы, олардың жаргонында қазір жайнамаздың «ұшатын кілем» деген атауын жиі естуге болады. Бұл олардың өз алдына бөлек әлеуметтік топқа айналу үдерісінен көрінісі болса керек.
Әдеб: Ислам энциклопедиясы, А., 1995 ж. 42 б; Исаұлы М. Жайнамаз // ҚӘ., 2002. №13; ҚӘТС. 5 т. Алматы: Арыс, 2007, 586-б.
Әділәлі Жабықбайұлы
Мәдениеттанушы
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,
әлеуметтік ғылымдар факультетінің аға оқытушысы