Жыл сайын ғаламдық темекі індеті 7 миллионнан аса адамды өлімге душар етеді, оның 900 000-ға жуығы шылымқор емес және темекі түтінімен демалғанның нәтижесінде қаза табатындар. Әлемде 1 миллиардтан астам шылымқорлардың 80%-ға жуығы темекі шегумен байланысты аурушаңдық пен өлім-жітімнің ең ауыр ауыртпашылығы тиесілі табыс деңгейі төмен және орташа елдерде өмір сүреді. Әлемде өлім-жітімнің басқа кез келген себептеріне қарағанда, жүрек-қантамыр ауруларынан көп адам қаза табады, ал темекі шегу мен темекі түтінін қайта жұтудың әсеріне жүрек ауруларынан болатын өлім-жітім дерегінің шамамен 12%-ы тиесілі. Темекі шегу жоғары қан қысымынан кейінгі жүрек-қантамыр ауруларының екінші себебі болып табылады.
Салауатты өмір салтын ұстанатын халықтың үлесін арттыру үшін Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде мінез-құлық қауіп факторларының, оның ішінде темекі шегудің профилактикасын арттыру жөніндегі шаралар жоспарланған. Мәселен, қоғамда 100% түтінсіз ортаны енгізу, жарнаманы бақылау, қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салу түрінде темекі өнімдерін тұтынуды азайту жөніндегі шаралар кешенін іске асыру көзделген. Алайда, темекі шегумен күресудің ең танымал әдісі салық шаралары.
Қазақстанда темекі өнімдеріне акциз 1995 жылы енгізілді. Соңғы 10 жылда акциздер мөлшерлемесінің өсуі түріндегі салық саясатының қатаңдауы байқалады. Сонымен, сүзгісі бар темекіге акциз мөлшерлемелері шамамен 13 есе өсті, ал сүзгісі жоқ темекі 1000 данаға 21 есе өсті. Мәселен, 2024 жылы ЕАЭО мемлекеттері 1 мың темекі өнімі үшін 35 еуроға тең индикативтік мөлшерлемені қолданатын болады, сондай-ақ одан ауытқудың қолайлы ауқымы көзделген. ҚР Салық кодексінің жаңа редакциясында бүгінгі таңда 1 мың темекі өнімі үшін акциздер мөлшерлемесін 20 еуроға дейін ұлғайту көзделуде.
Жалпы салық саясатын қатаңдату халықтың сатып алу қабілетіне қатты әсер етпейді. Темекі бағасының қарқынды өсуіне қарамастан, 2012-2020 жылдар аралығында 3 есе, тұтыну шығыстарының құрылымындағы темекіге жұмсалатын шығыстардың үлесі ұқсас ұлғаюда.
Сонымен қатар, темекіге акциздеу электронды темекіні тұтынуға көшуді тудырды. Ең танымал IQOS болып табылады, темекіні жылытудың бұл жүйесін 230 мыңға жуық қазақстандық пайдаланады. Айтпақшы, табиғи темекіні 2024 жылдың 2 тоқсанының қорытындысы бойынша 1,1 млн. адам пайдаланады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) пікірінше, IQOS қауіпсіздігіне қарамастан, электронды темекідегі қоспалар, хош иістер мен химиялық заттар адам денсаулығына зиянды. Электрондық темекіні пайдалану өкпе тінінің зақымдалуымен бірге жүруі мүмкін екендігі туралы көбірек деректер бар.
ДДҰ бұл өнімдер тұтыну тауарлары ретінде ашық нарыққа шығарылып, 16 мыңға жуық дәм мен түрлі-түсті дизайнды қолдана отырып, жастар арасында белсенді түрде жарнамаланады деп алаңдайды.
Егер IQOS нарыққа алғаш шыққан кезде көптеген елдердің заңнамасында электрондық темекі өнімдеріне шектеулер белгіленбесе, бүгінгі күні ДДҰ негіздемелік конвенциясында электрондық темекінің таралуын болдырмауға кеңес береді.
ДДҰ шешіміне қарамастан, кейбір елдерде IQOS әлі күнге дейін салықтық жеңілдіктерге ие, мысалы, Италияда 50% акциздік жеңілдік қарастырылған, ал Ұлыбританияда темекінің салмағына байланысты акциздің мөлшерін анықтайтын жаңа салық санаты құрылды.
Бұл халықтың сенімінің жоғары деңгейісіз темекіні қатаң реттеу немесе оған толық тыйым салу оны тұтынудың төмендеуіне әсер ете алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, бұл қылмыс деңгейінің өсуі, қылмыстық жағдайдың нашарлауы, контрафактілік темекінің таралуы түрінде ұлттық ауқымға қауіп төндіретін темекі өнімдерінің заңсыз нарығының дамуына әкелуі мүмкін.
Түркістан облыстық денсаулық сақтау басқармасы ұсынған ресми мәліметке сәйкес, ағымдағы жылдың 8 ай қорытындысы бойынша өңір аумағында темекіге қарсы күрес бойынша 11342 ақпараттық материал таратылған.