Қазіргі қоғамда әр түрлі өркениеттер тоғысып, бір-біріне ықпал еткісі келіп өңмеңдеп отыр. Соның салдарынан түрлі аймақтарда қарулы қақтығыстар да туындап жатады. Жүздеген, тіпті мыңдаған адамдардың өмірін жалмайтын осынау соғыс тоқтаусыз жүргізіліп келеді. Осы кезде әлемнің көптеген оқымыстыларының алдында барлық өркениеттердің де элементтері кездесетін, ешбір өркениетті жоққа шығармайтын, ортақ, әмбебап өркениет ойлап табу мәселесі туындайды. Алайда, оның табылуы – шиеленіскен түйіннің барлық тінін тарқатады деген де қате пікір. Сонда қайтпек керек?..
Кейбір ғалымдар қазіргі кезде «әмбебап өркениет» аталған нәрсе қалыптасып жатыр дейді. В.С.Найпаул «Біздің әмбебап өркениет» еңбегінде алғашқылардың бірі болып ат қойып айдар таққан бұл термин – әлемнің барлық түкпіріндегі адамдар жаппай қабылдаған наным-сенімдер, қалыптар, дәстүрлер мен институттар тәрізді жалпыға ортақ құндылықтардың өсімі мен адамзат баласының мәдени бірігуін білдіреді. Сонымен, қазіргі қоғамда әмбебап өркениет танылып жүрген процесстерді талдап көрелік.
Біріншіден, барлық қоғамдағы адамдар «кісі өлтіру – зұлымдықтың белгісі» деген іспеттес белгілі бір ортақ түсініктерге тоқтайды. Әдеттегідей, қоғамдағы көптеген адамдар «адамгершілік сезімі» сияқты жалпыға ортақ дұрыс пен бұрысты ажырататын моральдық шектерге ие. Егер, осыны әмбебап өркениет дейтін болсақ, бұл аса қажетті нәрсе. Бірақ, тың, әрі маңызды да емес. Өмір сүру тарихы барысында адам баласы кейбір іргелі құндылықтар мен институтарды жіктей алса, бұл оның мінез-құлқындағы белгілі бір шаманы айқындағанымен, ондағы өзгерістерден тұратын тарихты түсіндіріп бере алмайды. Бұдан өзге, егер Адам атаның кіндігінен өрбіген ұрпақтың бәріне ортақ әмбебап өркениет өмір сүретін болса, онда адамзаттың басты мәдени тұтастықтарының ішінде «адамзат нәсілі» деген терминнен өзге қандай терминдерді қолдануға болады? Адамзат – тайпалар, ұлттар және мәдени ұқсастықтарына қарай өркениеттерге бөлінген. Егер, «өркениет» терминін алып, адамдарға тән барлық нәрселерге тұтастай таңа берсек, онда олардың ірі қауымдастықтарын атайтын жаңа термин ойлап табуға тура келеді. Мысалы, «Өркениеттің жіңішке қабаты» мақаласында Вацлав Гавел «Біз қазір көптеген мәдениеттерді, халықтарды, діни әлемдерді, тарихи дәстүрлер мен күрделенген тарихи қатынастарды және олардың тасасында жатқан барлық нәрсені қымтап, жасырып отырған «қабаттық шабуылдан» да күштірек бір ғаламдық өркениеттің саясында өмір сүріп жатырмыз». Алайда, біз «өркениет» терминін ғаламдық деңгеймен шектеп, бұған дейінгі тарихында өркениет аталып келген жоғарыда көрсеткен мәдени бірігулерді «мәдениет» немесе «субөркениет» деп атайтын болғанның өзінде, тек мағыналық шатасуға ұрынатын боламыз. Сондықтан, бұл біздің таңдауымызға келмейді.
Екіншіден, «әмбебап өркениет» терминіне – өркениетті қоғамға тән, оларды қарабайыр қоғам мен тағылардан айыратын «қала», «сауаттылық» деген сияқты ұғымдарды жатқызуға болады. Әрине бұл – он сегізінші ғасырдан қалған, аталмыш терминді өте тар ауқымда түсіну. Өйткені, мұндай құндылықтардың көкесін ХХІ ғасырда кез-келген мемлекеттен кездестіруге болады. Бірақ әр елде әр түрлі деңгейде. Сонда бұл бәріне ортақ әмбебап мәдениет бола ала ма? Жауабы белгілі – бола алмайды.
«Әмбебап өркениет» термині – үшіншіден, Батыстағы көпшілікті және өзге өркениеттердегі кейбіреулерді бөліп отырған құндылықтар мен доктриналарға қатысты бола алады. Мұны «давос мәдениеті» деп атауға болады. Жыл сайын әлемнің ондаған мемлекетінен келген шамамен мыңдаған бизнесмендер, банкирлер, үкіметтік шенеуніктер, зияткерлер мен журналистер Швейцарияның Давос қаласында өтетін Бүкіләлемдік экономикалық форумға жиналады. Бұл адамдардың барлығы дерлік нақты әлеуметтік-қоғамдық ғылым бойынша, бизнес немесе құқық саласында университеттерде білім алып, белгілі бір атақ-дәрежелерге қол жеткізген. Олардың бәрі есеп-қисапқа жүйрік, ағылшынша жетік сөйлейді. Барлығы да мемлекет үкіметінде, халықаралық байланыстары күшті корпорациялар мен академиялық мекемелерде қызмет атқарып, шет елдерге жиі іссапарға шығады. Сондай-ақ, әдеттегідей, батыс мәдениетін кеңінен қолданатын адамдар арасында сенімді – индивидуализмге, нарықтық экономика мен саяси демократияға жіктейді. Бұлар барлық халықаралық институттарды, әлемнің көптеген мемлекеттерін, әлемдік экономиканың белгілі бір бөлігін және әскери күшін бақылап отырады. Ендеше, «давос мәдениеті» біршама маңызды болып шығады. Алайда, бүкіл дүние жүзінде қанша адам бұл мәдениетті бөліседі? Батыстан тыс жерде әрі кетсе 50 миллион адам, яғни жер шарындағы адамның 1%-ы ғана тұтынады екен. Сонда бұл әмбебап өркениет бола ала ма? Әрине, жоқ.
Төртіншіден, кейінгі кездері осы қоғамда «тұтыну тауарлары мен поп-мәдениеттің батыстық үлгісі әмбебап өркениетті құрады» деген жаңсақ идея қалыптасты. Бұл аргумент те саяз, әрі мардымсыз. Мәдени көңіл көтерудің үлгілері үнемі бір өркениеттен өзге өркениетке беріліп отырды. Бір өркениеттің жаңалығын өзге өркениет қабылдап отырды. Бірақ бұл – қандай да бір мәдени әсері жоқ технологиялар немесе негізгі өркениетке еш әсер ете алмайтын, келуінен кетуі тез бір сәттік қана қызылды-жасылды қызықтар болады. Бұл импортталған «затсымақтар» – таңсық болғандықтан, кей жағдайда күштеп тықпаланғандықтан ғана таралады. 90-жылдардың басында Батыстың мәдени импортының өнімдері біздің елде оның күштілігінің белгісіндей көрінгендіктен, кеңінен таралды. Бұны келтіріп отырған себебіміз – поп-мәдениет пен тұтыну тауарларының бүкіл әлемге таралуы батыс өркениетінің асқақтауын білдіреді. Батыс мәдениетінің мақсаты – Magna McDonald’s (Ұлы МакДональдс) емес, Маgna Сarta-ны (Еркіндіктің ұлы хартиясы (1215ж.)) тарату. Осыған сәйкес, батыстық емес өркениеттің өкілі – қазақ бозбаласы американдық өнім – гамбургерді жеп тұрып, оның үстемдігін мойындап тұрғанын білмеуі мүмкін. Яғни, бұл оның Батысқа деген ыстық ықыласының өлшемі емес, әрине. Өйткені, ол бозымың бұтына джинсы киіп, кола ішіп, рэп тыңдап, намаз оқып жүріп, Алматыдағы АҚШ елшілігін жару үшін, бомба даярлап жүруі мүмкін. Мысалы, жетпісінші-сексенінші жылдары американдықтар да миллиондаған жапондықтар жасаған автокөліктерді, теледидарларды, фотоаппараттар мен өзге де тұрмыстық техникаларды пайдалана жүріп, жапонданбақ түгіл, Екінші дүниежүзілік соғыстан қалған өшпенділіктері өрши түскен жоқ па? Демек, бұл да әмбебап өркениет бола алмайды екен.
Бұқаралық әмбебап мәдениеттің біршама күрделенген нұсқасы жалпылама тұтынатын тауарға емес, БАҚ-қа, дәлірек айтсақ Голливудқа назар аудартады. Американың ғаламдық кино, видео және телеиндустрияны бақылауы – оның әуе өндірісіндегі үстемдігін басып озады. Әлемдегі ең жиі көрсетілетін жүз фильмнің сексен сегізі американдық болса, екі американдық және екі еуропалық мекеме әлемдік деңгейде жаңалықтарды жинап, таратуда алдына қара салмай келеді. Мұның екі салдары болады. Біріншісі – адамдардың махаббатқа, төсек қатынасына, құпиялыққа, қаһармандыққа және байлыққа деген көзқарастары біркелкі болып қалыптасады. Екіншіден, адамдар ақпарат қабылдаған уақытта оны бұған дейінгі қалыптасқан көзқарастары мен құндылықтары тарапынан бағалайды. Ғаламдық қарым-қатынас – батыс қуатының айтарлықтай көзге көрінетін жері, яғни батыстық гегемония. Алайда бұл біздің ел секілді батыстық өркениетке жатпайтын елдердің саясаткерлері мен қоғам қайраткерлерін осынау батыстық мәдени империализмді талқылап, халқын төл мәдениетінің тұтастығы мен өміршеңдігі үшін күреске шақыруға мәжбүрлейді. Сондықтан, Батыстың ғаламдық байланыс орнату саласында атқарып жатқан жұмыстары – кей жағдайда батыстық емес өркениеттердің оған деген өшпенділігін туғызуда. Соның салдарынан 90-жылдардың басында батыстық емес қоғамдардағы жаңашылдық пен экономикалық даму – осы қоғамдардың белгілі бір мүдделерін қанағаттандыратын шағын және аймақтық медиа-индустрияларды дүниеге әкелді. Бұған 1994 жылы жарық көрген Арон Л.Фрайдбергтің «Америка қуатының болашағы» атты мақаласынан мысал келтіруге болады. 1994 жылы CNN International компаниясы өз аудиториясының саны 55 миллионға, яғни, әлем халқының 1 пайызына (давос мәдениетін ұстанатын халықтың санымен шамалас екен) жеткенін мәлімдеді. Ал оның президенті ағылшын бағдарламалары уақыт өткен сайын нарықтың 2-4 пайызын қамтуы керектігін айтты. Осы бағытта испан, жапон, араб, француз (Батыс Африка аймағы үшін) және өзге тілдерде хабар тарататын аймақтық (өркениеттік) жүйелер құрылды.
Тіл мен дін кез-келген мәдениет пен өркениеттің орталық элементі болып табылады. Егер қазір әмбебап өркениет туындайтын болса, әмбебап тіл және әмбебап діннің дүниеге келу тенденциясы да орын алуы керек. Мұндай мәлімдемелер тілге қатысты жиі жасалып отырады. Осыған орай, «Уол Стрит Джоурнал» басылымының редакторы Роберт Л.Бартлей де өзінің «Батыс оптимизмінің шарты – өзіне-өзі сенуінде» атты мақаласында «ағылшын тілі – әлемдік тіл» деп салды. Бұл уәж дәйекті болу үшін, жер шары халқының көбейіп жатқан бөлігі ағылшынша сөйлеу керек. Бірақ, бұл пікірді дәлелдейтін дәйек жоқ, керісінше, біршама сенімді дерек көздеріне үңілсек, жоққа да шығарады. Қолда бар соңғы отыз жылдан аса уақыттағы деректер (1958-1992 ж.ж.) әлемдегі тілдердің қолданылу сәйкестігі айтарлықтай өзгермегендігін, ал, ағылшын, француз, неміс, орыс және жапон тілдерінде сөйлейтіндердің саны айтарлықтай, мандарин диалектісінде үлес салмағы да сәл кеміп, хинди, малай-индонезия, араб, бенгал, испан, португал тілдерінде сөйлейтіндердің саны керісінше, өсе түскен. Әлемде ағылшын тілінде сөйлейтіндердің үлес салмағы 1958 жылы 9,8%-дан 1992 жылы 7,6%-ға кеміген. Ал одан кейінгі он жылдықтағы көрсеткіш те сол шамадан аса ұлғая қоймаған. Былай алғанда, әлемдегі халықтың 90%-ның ана тілі бола алмайтын тіл әлемдік тіл бола алмайды. Екінші жағынан, бұл тіл – түрлі тілдік топтар мен мәдениет өкілдерінің өзара қарым-қатынас тілі болғандықтан, әлемдік тілге linguafranca жатқызамыз. Яғни, лингвистика тілінде мұны кең қолданыстағы әмбебап тіл (КҚӘТ) деп атайды.
Бір-бірімен қарым-қатынас жасау қажеттілігі туындаған адамдар оның түрлі әдістерін іздеуге мәжбүр болады. Сондай адамдардың бір тобы екі немесе одан да көп тіл меңгерген, арнайы оқыған мамандардың көмегіне сүйеніп, жазбаша немесе ауызша аудармашылармен жұмыс жасайды. Бұл әрине, ыңғайсыз, әрі көп уақытты алып, қымбатқа түседі. Сол себепті тарихта linguafranca-ны айқындау проблемасы күн тәртібінен түскен жоқ. Антикалық дәуір мен Ортағасырларда – латын тілі, бірнеше ғасырлар бойы Батыста – француз тілі, Африканың көп бөлігінде суахили және жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында әлемнің көптеген елдерінде ағылшын тілі осы рөлді атқарды. Дипломаттар, бизнесмендер, ғалымдар, туристер және оларға қызмет етушілер, әуе жүйесіндегі пилоттар мен әуе диспетчерлерінің бәрі бір-бірімен қатынас жасайтын бір құралдың көмегіне мұқтаж. Қазіргі таңда бұл қатынас құралы – ағылшын тілі болып отыр. Мұндай жағдайда христиан күнтізбесі уақытты өлшеудің бүкіләлемдік құралы болғаны, араб цифрлары сандарды белгілеудің бүкіләлемдік үлгісі болғаны, ал метрлік өлшеу – көп жерлерде негізгі өлшем бірлігі болғаны сияқты, ағылшын тілі де мәдениетаралық қатынас құралы болып табылады. Мәдениетаралық қатынас құралы деп отырғанымыздың да өзіндік себебі бар. Өйткені, бұл жерде түрлі мәдениеттер өмір сүріп отыр. Егер, жапондық банкир мен индонезиялық банкир өзара ағылшын тілінде сөйлесіп отырса, бұл олардың ағылшынданғанын немесе батыстанғанын білдірмейді. Ағылшын тілінде ана тілінен де жетік сөйлеп тұрған немістілді және французтілді швецариялықтар туралы да осыны айтуға болады.
Жетекші лингвист-ғалым Джошуа Фишманның пікірінше, кез-келген тіл linguafranca немесе КҚӘТ ретінде қолданылу үшін, бірде-бір этникалық топтың, діннің немесе идеологияның мүддесін көздемеуі тиіс. Алғашында ағылшын тілі осындай идентификацияларға қатысы болды. Кейіннен бұл тіл бұрынғы аккад, арамей, грек, латын тілдері тәрізді «деэтникаланды (немесе ұлттық мүддеден алшақтай бастады)». «Ағылшын тілінің екінші тіл ретіндегі тағдыры үшін өткен ғасырдың соңғы ширегінде британдық немесе американдық мүддені аса терең де, аса таяз да көздемегені бақыт болды,» – деді Дж.Фишман өзінің «Ағылшын тілінің болашақтың кілті ретінде таралуы» атты еңбегінде.
Ағылышын тілін мәдениетаралық қатынас құралы ретінде пайдалану – әр халықтың өзіне тән мәдениетін күшейтіп, қолдау көрсетуіне жәрдемдеседі. Сондықтан да адамдар өз мәдениетін сақтау үшін, өзге мәдениеттің өкілдерімен қарым-қатынасқа түскенде бейтарап ағылшын тілін қолданады.
Дүниенің әр түкпірінде ағылшын тілінде сөйлейтін адамдардың ағылшыншасы көбінесе әр бөлек болып келеді. Яғни, ағылшын тілі – британдық немесе американдық нұсқасынан көп ерекшеленіп, жергілікті тілдік колоритті бойына көптеп сіңіріп, екеуінің арасындағы айырмашылық – бірнеше диалектілі қытай тілі секілді бір-бірін түсінбеуге дейін барады.
Бүкіл тарихтың бойында тілдердің әлемге таралуы – сол елдің үстемдігінің жайылуын білдіріп келді. Жиі қолданылатын ағылшын, мандарин (қытай тілінің диалектісі), испан, француз, араб, орыс тілдері – өз тілдерін өзге халықтардың қолданғанын қуана құптаған империалистік мемлекеттердің тілі болып келді. Билік жүргізетін жерлердің аумағын кеңейту әрекеттері – тілдерді тарату әрекеттеріне әкеліп соқтырды. Осыған орай, Джошуа Фишманның жоғарыда аталған еңбегінде «Британдық және американдық отарлық, коммерциялық, индустриалды, ғылыми және қаржылық үстемдіктің екі ғасыры әлемдегі жоғары білім беру, басқару, сауда-саттық және технология саласында айтарлықтай ізін қалдырды» делінген. Яғни, британдықтар мен француздар өздері отарлаған жерлерде бұлардың тілдерінде сөйлегенін қалады. Бірақ, тәуелсіздік алғаннан кейін, бұрынғы отар елдердің көпшілігі әр түрлі деңгейде болса да, империялық тілдерден құтылып, өз ана тілдеріне қайта оралуға тырысты. Кеңес одағы өз күшінде тұрғанда, орыс тілі Прагадан Ханойға дейінгі аймақта кең қолданыстағы әмбебап тіл (КҚӘТ) болып тұрды. Ал, Кеңестік жүйе күшінің әлсіреуі – орыс тілінің қолданыс аясының тарылуына әкелді. Кейбір жағдайларда бір елдің әл-ауқатының күшейіп кетуі – сол елдің тілінде сөйлейтіндердің лингвистикалық мақтанышын күшейтіп жіберсе, өзгелердің сол тілді игеруге деген ынтасын оятып жібереді. Берлин қабырғасы құлағаннан кейін біріккен Германия жалы күдірейіп, ірі мемлекетке айналған уақытта ағылшынша жетік сөйлейтін немістер халықаралық кездесулерде неміс тілінде сөйлей бастады. Жапонияның экономикалық өркендеуі – жапон еместердің жапон тілін игеруге деген, Қытай экономикасының өркендеуі – өзгелердің қытай тілін игеруге деген құлшынысын арттырып жіберді. Гонконгта қытай тілі – ағылшын тілін үстем тіл деңгейінен ығыстырып, Оңтүстік-Шығыс Азияда тұратын қытайлардың есебінен қытай тілі – халықаралық сауда-саттықтың үлкен бөлігі айналып жатқан осы аймақтағы негізгі қатынас тіліне айналды.
Қалай болғанда да, Батыстың өзге өркениеттерге деген ықпалы бірте-бірте әлсіреп, ағылшын және өзге де еуропа тідерінің мемлекеттер арасындағы қатынас құралы ретінде қолданылуы да құрдымға кетіп барады. Егер, белгілі бір мерзімнен соң, Қытай үстем етуші өркениет ретінде Батысты тағынан тайдырса, ағылшын тілі де мандарин диалетісіне КҚӘТ тұғырын босатады.
Бұрынғы отар елдер өз тәуелсіздіктеріне ұмтылып, оған қолдары жеткен уақытта ол елдердің алдында жергілікті тілдерді қолдап, дамыту мәселесі тұрды. Өйткені, бұған дейін басымдық танытып келген империалистік тілдің ықпалын әлсірету оңай емес-тін. Осы бағытта бірқатар ұлттық элита өкілдері империалистік тілдермен күрес жүргізіп, батыс отаршылдарынан өз бет-бейнелерін айырып алды. Алайда, тәуелсіздікке қол жеткізген соң, бұрынғы отар елдердің негізгі «элитасы» өздерін қарапайым халықтан ерекшелеуге тырысты. Оған құрал да табыла кетті. Ағылшын, француз, орыс тілі іспеттес батыс елдерінің тілдерінде жетік сөйлеу – сол рөлді атқарды. Нәтижесінде, батыстық емес қоғамдардың элитасына өз халқынан гөрі, Батыс тұрғындарымен және өзара сөйлескен әлдеқайда оңайға түсетін болды (Мұндай жағдай он жетінші-он сегізінші ғасырларда көптеген елдердің ақсүйектері өз араларында француз тілінде керемет сөйлеп, ұлттық тілдерінде бір ауыз сөз білмейтіндей жағдайға жеткенде болған). Қазіргі таңда батыстық емес қоғамдарда екі қарама-қайшы тенденция орын алып отыр. Бір жағынан студенттер оқу орнын бітірген кезде капитал мен сатып алушы үшін болатын ғаламат жарыста жеңіске жете алу мүмкіндігін арттыру мақсатымен, ағылшын тілі университет қабырғасында көбірек оқытылса, екінші жағынан әлеуметтік-саяси қысымдар жергілікті тілдерді көбірек қолдануға мәжбүр етеді. Солтүстік Африкада араб тілі француз тілін тықсырып бара жатса, Пәкістандағы басқару және білім беру саласында урду тілі ағылшын тілінің орнын тартып алды. Ал, Yндістандағы ағылшынтілді БАҚ-ты жергілікті тілде сөйлейтіндер алмастырды. Мұндай жағдайдың шиеленісуін 1948 жылы Үндістан білім беру комиссиясы байқаған болатын. Олардың қорытындысында: «Ағылшын тілін пайдалану – бір халықты екі ұлтқа бөледі. Олардың біріншісі – саны аз болса да, елді басқарып отырған ағылшынтілділер, екіншілері – өзге тілде сөйлей алмайтын, қарапайым халық. Ең қауіптісі – бұл екі ұлт та бір-бірін түсінбейтін болады. Жарты ғасырдан астам уақыт өткен соң, ағылшын тілінің зиялы қауым өкілдері тілі ретіндегі өміршеңдігі бұл пікірдің растығын дәлелдеді. Яғни, қазір Үндістан – ағылшынтілді, азшылықтан тұратын, негізгі өкілдері жоғары креслоларда отыратын Үндістан мен ағылшын тілін білмейтін, миллиондаған қарапайым халықтан тұратын саяси саналы Үндістан болып екіге бөлінді. Мұндай жағдайда, батыстық емес қоғамдар демократиялық институттар орнатып, қарапайым халық осы қоғамды орнатуға белсенді атсалысып жатқанда, ағылшын тілінің актуальділігі біршама төмендеп, жергілікті тілдер көбірек қолданылатын болып келеді» делінген.
Кеңес одағының күйреп, «қырғиқабақ соғыстың» аяқталуы – қуғынға ұшырап, ұмытылуға айналған тілдердің қайта өркендеп, таралуына серпіліс берді. Бұрынғы Кеңес одағының көптеген республикаларында дәстүрлі тілдерін қайта қалпына келтіру мақсатында бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Эстон, литва, латыш, украин, грузин, армян тілдері тәуелсіз елдердің ұлттық тілдері болып жарияланды. Әзірбайжан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан секілді мұсылман елдерінде де бұрынғы кеңестік қожаларының кириллица қарпін түрік бауырлары тұтынып жүрген латын қарпіне айырбастап, батыл қадам жасады. Ал, парсыша сөйлейтін Тәжікстан болса, араб әліпбиіне көшті. Сербтер енді өз тілін сербохорват тілі деп емес, серб тілі деп атап, католик дұшпандарының батыстық қаріптерін – орыс достарының кириллицасына айырбастады. Бұған сәйкес, хорваттар да өз тілдерін – хорват тілі деп өзгертіп, оны түрік және араб тілі сияқты өзге тілдердің ықпалынан тазартуға тырысып бағуда.
Қорыта келгенде, тіл дегеніміз – кез-келген мәдениеттің қаңқасы мен бірлігіне ыңғайланып, түрленіп, қайта құрыла береді. Ал, үстемдік етіп отырған империя немесе этностың билігі сейіле бастағаннан-ақ вавилондану процесі басталып кетеді. Бұл сан ғасырлық тарихтың қорытындысы. Сондықтан, кез-келген тілден де әмбебап өркениет жасап алу да – өзін-өзі ақтамайды.
Мүмкін, мұның кілтін әмбебап діннен іздеп көрерміз. Бұл туралы сіздер келесі материалдан оқи аласыздар.
Геосаяси еңбектердің
негізінде даярлаған
Нұраддин САДЫҚ
Жалғасы бар...